| Статистика |
Hozirda saytda: 3 Mexmonlar: 3 Foydalanuvchilar: 0 |
|
Главная » 2014 » Avgust » 30 » Dunyoda Nechta Til Bor?
21:23 Dunyoda Nechta Til Bor? |
| Dunyo xalqlari xilma-xil tillarda gaplashishadi. Biroq
fan aniqlikni yaxshi ko‘radi. Shu tufayli vaqti-vaqti
bilan tilshunoslar tillar sonini hisobga oladilar va o‘z
ma’lumotlarini e’lon qilishadi. Raqamlar odatda bir
biriga doimo mos tushavermaydi. Chunki u yoki bu
tilni hamma joyda ham birdek tan olavermaydilar.
Natijada o‘sha tilni ro‘yxatga kiritmay qo‘yish hollari
uchrab turadi.
Kurrai zaminimizda hammasi bo‘lib taxminan 5621 ta
til va sheva bor bo‘lib, hozirgacha ulardan 500
tasigina o‘rganilgan xolos. Har uch tildan bittasining
yozuvi bo‘lmay, faqat og‘zaki nutq shakliga egadir.
Jahondagi 1400 ta tilning yo‘qolib ketish xavfi bor.
Dunyo tillaridan faqat 40 tasigina og‘zaki va yozma
jihatdan mukammal shakllanib bo‘lgan deb
hisoblanadi. O‘sha 40 tilning orasida o‘zbek tili ham
bor.
Shuningdek, Himolayda 160 xil til bor. Afrikaning
Niger daryosi havzasida 280 ta til mavjud bo‘lsa,
Yangi Gvineyadagi Papua davlati bu borada mutloq
chempion. U yerda jami 3 million aholi 1010 xildagi til
va shevada so‘zlashadi.
Xitoyda ingliz tilida so‘zlashuvchilar soni Amerika
Qo‘shma Shtatlaridagidan ko‘proq.
Eng boy tillar
Dunyodagi so‘z jihatdan eng badavlat tillar bular
arab va ingliz tillari bo‘lib, inglizlarning hisobida
2500000 (ikki yarim million)dan oshiq so‘z bo‘lsa
(qarang: Paxotin A.I. «112 otvetov na vashi voprosi
ob angliyskom yazike». Moskva. 2005.), arab tilida
esa 3500000 (uch yarim million)dan ortiq lug‘at
boyligi bor (Bu ma’lumotni menga ustozim marhum
Muzaffar Xo‘jayev bergan). O‘zbek tilida taxminan
1400000-1600000 atrofida so‘z bor ekan (bu raqam
yuqoridagi ma’lumotlar va shaxsiy tajribamga
suyangan holda berilmoqda). Biz yuqorida keltirgan
hozirgi ma’lumotlar, albatta, ko‘proq ijtimoiy sohalar
bo‘yicha nisbatan olingan xolos.
A.I.Paxotinning so‘zlariga qaraganda, kimyo faniga
oid atamalarning o‘zi 2000000 (ikki million)dan
ziyodroq ekan. Endi o‘ylab ko‘ring, biologiya yoki
matematikada yoxud fizikada qancha ilmiy atamalar
bor ekan-a!?
Tilshunoslik fanidan ma’lumki, qaysi tilda «sinonim»
– «ma’nodosh» so‘zlar ko‘p bo‘lsa, o‘sha til eng boy
til hisoblanadi. Shuningdek, qaysi tilda «omonim» –
«shakldosh» so‘zlar ko‘p uchrasa, demak o‘sha til
eng kambag‘al tillar sirasiga mansub deya yuritiladi.
Masalan, shimoliy qutbda yashaydigan eskimos
qabilasiga mansub millat tilida «qor» so‘zining
yigirma xil sinonimi mavjud bo‘lsa, arab tilida «cho‘l»
so‘zining yuzdan ortiq varianti bor. Sinonim so‘zlar
aslida arab tilida eng ko‘p uchraydi.
Omonim so‘zlarga misol sifatida o‘zbek tilidagi
birgina «til» so‘zini tahlil qilish orqali tilshunoslikdagi
bu muammoga ancha-muncha aniqliklar kiritish
mumkin. Chunonchi, o‘zbekchada «til» so‘zi bir
paytning o‘zida ikki xil ma’noni anglatib keladi:
1.O‘rganiladigan til fani.
2. Odamning yoki boshqa tirik mavjudotning tili.
Bu vaziyatni boshqa tillar timsolida ham ko‘rib o‘tsak
bo‘ladi, zero, rus tilida ham «til» so‘zi xuddi
o‘zbekchadagi kabi omonim ekanligi ma’lum bo‘ladi:
– 1. Russkiy yazik – Rus tili. 2. Yazik cheloveka –
Odamning tili. «Til» so‘zi arab va ingliz tillarida esa,
aksincha, sinonim hisoblanadi. Masalan, arabchada
«lug‘atun» – «o‘rganiladigan til»ni ifodalab kelsa ,
«lisaanun» – «tirik mavjudotning tili»ni anglatadi.
Ingliz tilidagi «language» – «o‘rganiladigan til»ni
bildirsa, «tongue» – tana a’zosi bo‘lmish «til» deb
tarjima qilinadi.
Eng kambag‘al til
Gvineya (poytaxti –Bisau shahri, Afrika.)da mahalliy
Taki tilida bor yo‘g‘i 340 ta so‘z bor.
Bir kishilik til
Ayni kunda ingliz, rus, nemis, arab va ispan tillarida
so‘zlashayotgan insonlarning hisob-kitobini qilish
amri mahol ish. Ammo ba’zi bir tillar borki, ularni
o‘sha tilda suhbatlashayotganlar o‘zlari bilan olib
ketishi mumkin. Xullas, siz hozir eng kam insonlar
muloqatda bo‘ladigan tillar haqidagi bilimga ega
bo‘lasiz degan umiddamiz.
Yangi Gvineyada atigi 4 million aholi istiqomat qilsa-
da, ular 800 tilda suhbatlashishadi. Shuningdek, ana
shu tillarning birortasidayam 100 ming kishi bir-
birlari bilan muloqotda bo‘lolmaydilar.
Dunyodagi eng kam odam gaplashadigan til bu –
bikya tilidir. Bu til faqatgina Afrika qit’asining
Kamerun va Nigeriya davlatlari o‘rtasidagi qishloqda
yashaydigan 87 yoshli kampirshoga tegishli.
Susami tilida esa Miroviya provinsiyasida istiqomat
qiladigan ikki oila a’zolari bir-biri bilan hol-ahvol
so‘rashadi, xolos.
Latviyada esa yana shunday til borki, uni 200 kishi
tushunadi. Bu – livon tilidir.
Oun g‘arbiy septik tilida hozircha 384 kishi
muloqotda bo‘lsa, alfendio sharqiy septik zaboni esa
633 insonga tegishli ekan.
Lilau va seymit tillarida zamonamiz kishilaridan 450
kishi suhbatlashar ekan.
Kandas tilida Yangi Irlandiyada qo‘nim topgan 480
kishi o‘zaro «g‘idi-bidi» qilishadi.
Eng kam uchraydigan hind tillaridan biri maratidir. Bu
til Maxarashta shtatiga tegishli. Orissa shtatida esa
oriya tili rusum bo‘lgan. Telugu tilida Andxra Pradesh
shtatidagilar va tamilь tilida Tamilь Nadudagi aholi
o‘zaro muloqot qiladi.
Garchi Tailanda asosiy til tay lahjasi bo‘lsa-da,
aholining ko‘p qismi shevada suhbatlashadi.
Tilshunoslar ularning ichida lao, kammuang va
paktay tillarini mustaqil, deb hisoblaydilar.
O’lik tillar
Jahonda keng iste’moldan chiqib ketgan hamda
butunlay yo‘qolib ketgan tillar benihoya ko‘p. Ularni
tilshunoslar ikkiga bo‘lib o‘rganadilar ya’ni, yozma
nutqqa ega bo‘lgan «o‘lik» tillar hamda faqat og‘zaki
shakli bor «o‘lik» tillar.
Og‘zaki nutqqagina ega bo‘lib, hozirda butunlay
yo‘qolib ketgan tillarning son-sanog‘i deyarli yo‘q.
Ham yozma, ham og‘zaki nutq shakliga ega, biroq
hozir amalda mavjud bo‘lmagan qadimiy tillar ham
talaygina. Tilshunoslik fanida bu kabi tillarni «o‘lik
tillar» deb ataydilar.
O‘lik tillarning eng buyuglaridan ikkitasi fan olamida
juda mashhur hisoblanadi. Ulardan biri Hindistondagi
qadimiy sanskrit tili bo‘lsa, ikkinchisi zamonaviy
tibbiyot xodimlari keng iste’foda etadigan lotin tili
hisoblanadi.
O‘lik tillar ro‘yxatiga qadimiy xitoy va ingliz tillarini
kiritsa ham hech xato bo‘lmaydi. Chunki zamonamiz
kishilari ana shu ikki tilda bitilgan tarixiy asarlarda
muhrlanib qolgan mumtoz so‘zlarni tushunishlari
amri maholdir. Ko‘hna xitoy tilidagi manbalarni
tushunmaslik o‘z-o‘zidan ma’lumki, ular eramizdan
avvalgi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Biroq XVI-
asrning oxirlari XVII-asrning o‘rtalaridagina yashab
o‘tgan buyuk ingliz yozuvchisi Uilyam Shekspirning
tilini bugungi kun inglizlari asl manbadan o‘qib
mutlaqo tushunmasliklari ilmiy isbotlangan voqeadir.
Eng ko‘p tarqalgan til
Siz darhol: – Bu xitoy tili, deb o‘ylashingiz tabiiy hol.
To‘g‘ri yer kurrasidagi eng ko‘p aholi yashaydigan
Xitoy Xalq Respublikasidek davlatda 1 yarim
milliarddan ortiq odam xitoy tilida gaplashgan bilan,
lekin u butun jahon bo‘ylab keng yoyilmagan-da!
Afsuski, bu baxtli til ispancha ekanligidan ko‘pchilik,
hatto, aksariyat tilshunoslarning o‘zlari ham
bexabardirlar. Ispan tilini bu qadar ommalashib
ketishiga avvalo mashhur sayyohlar, dengiz
qaroqchilari hamda ispaniyalik mustamlakachilar
sabab bo‘lib qolganlar. Shunisi qiziqarliki, Amerika
Qo‘shma Shtatlarining 50 ta shtatidan 23 tasida
davlat tili ispan tili hisoblansa, bor-yo‘g‘i 21
tasidagina ingliz tili amaldagi til va qolgan shtatlarda
esa fransuz tili hukmronlik mavqeini saqlab
turmoqda.
|
|
Категория: Qiziqarli malumotlar |
Просмотров: 1148 |
| Рейтинг: 5.0/1 |
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи. [ Регистрация | Вход ] |
|
|
