ZAHIRIDDIN MUHAMMAD
BOBUR
(1483 - 1530) Ulug’ o’zbek shoiri,
mutafakkir, tarixchi va
davlat arbobi;
markazlashgan davlat va
boburiylar saltanati
asoschisi. Zahiriddin Muhammad Bobur
Andijon (1483 y. 14
fevral)da tug’ildi. Amir
Temurning beshinchi avlodi,
Farg’ona hukmdori
Umarshayxning farzandi. Bobur 12 yoshda (1494)
taxtga chiqdi. 1503-1504
yillarda Afg’onistonni
egalladi. 1519-1525 yillarda
Hindistonga 5 marta yurish
qiladi. Uch asrdan ortiq davom etgan (1526-1858
y.y.). boburiylar saltanatiga
asos soldi dekabrda Agra
(1530 y. 26 dekabr)da vafot
etdi. Qabri keyinchalik
vasiyatiga ko’ra Qobulga ko’chirilgan. Lirik merosi "Qobul
devoni” (1519)ga, 1528-29
yillarda "Hind devoni” ga
jamlangan. To’liq devon
tuzgani haqida ma’lumot
bor. She’rlarining umumiy hajmi 400 dan ortadi.
Shundan 119 g’azal, 231
ruboiy va tuyuq, qit’a, fard,
masnaviy kabi janrlarda
asarlar yaratgan. She’rlarini
mavzu jihatidan oshiqona, ta’limiy, tasavvufiy, hasbi
hol kabi turlarga ajratish
mumkin. Bobur she’riyati
intellektual qalb izhori
sifatida arqoqlidir. Uning
asarlari samimiy, ravon, usluban tugal va
mushakkaldir. Bobur ruboiy
janrini turk adabiyotida
dunyoga olib chiqqan
shoirdir. Boburning ulug’ asari
"Boburnoma” bo’lib, uni
"Vaqoe” deb ham
nomlaydilar. Buyuk
memorial asarda 1494-1529
yillari Markaziy va Kichik Osiyoda, Yaqin va O’rta
sharq mamlakatlarida
kechgan voqealar bayon
etilgan. "Boburnoma”ning
o’ndan ortiq qo’lyozma
nusxalari bor. Asarni Qozonda N.I. Ilminskiy
(1857), Londonda Beverij
xonim nashr (1905) etgan.
O’zbekistonda dastlab
professor Fitrat 1928 yilda
asardan parchalar e’lon qildi. "Boburnoma”ning 1948-1949
yillarda ikki jildli; 1960, 1989
yillarda tuzatilgan, 2002
yilda to'ldirilgan qayta
nashri amalga oshirildi. "Boburnoma”ni Abdurahim
xoni xonon (1586) fors tiliga,
Vitsen (1705) golland tiliga,
J.Leyden (1826) va V.Erskin
ingliz tiliga, Pavel de Kurteyl
(1871) fransuz tiliga, Rashit Rahmati Arat (1940)
turkchaga, Mixail Sale (1943)
ruschaga tarjima qilganlar.
1826-1985 yillar davomida
"Boburnoma” 4 marta ingliz
(1826,1905,1921,1922), 3 marta fransuz (187, 1980,
1985), 1 marta nemis (1878)
tiliga o’girilgan. Yangi alifbo-"Xatti
Boburiy”ni (1504) kashf qildi.
Unda she’rlar yozdi va
Qur’on ko’chirtirdi. Boburning soliq ishlari
haqida ma’lumot beruvchi
"Mubayyinul-zakot” (1521),
aruz vazni haqidagi "Risolai
aruz” (1523-25) kabi asarlari
bor. "Aruz risolasi”da turkiy aruzning tabiati, taraqqiyoti
va she’riy asarlardagi
ko’rinishlari; aruzning 272
vazni va 21 bahriga ilmiy
sharhlar berilgan. Xoja
Ahror Valining "Volidiya” asarini o’zbekchaga she’riy
tarjima qilgan. Boburning
"Harb ishi”, "Musiqa ilmi”
nomli asarlar yaratgani
haqida ham ma’lumot bor.
Ammo, ular topilgan emas. Jonimdin o’zga yori vafodor
topmadim,
Ko’nglumdin o’zga mahrami
asror topmadim. Jonimdin o’zga jonni
dilafkor ko’rmadim,
Ko’nglum kibi ko’ngulni
giriftor topmadim. Usruk ko’ziga toki ko’ngul
bo’ldi mubtalo,
Hargiz bu telbani yana
hushyor topmadim. Nochor furqati bila xo’y
etmisham, netay,
Chun vaslig’a o’zumni
sazovor topmadim. Bore boray eshigiga bu
navbat, ey ko’ngul,
Nechaki borib eshigiga bor
topmadim. Bobur, o’zungni o’rgatako’r
yorsizki, men
Istab jahonni muncha qilib
yor topmadim. Kim ko’rubtur, ey ko’ngul,
ahli jahondin yaxshilig’,
Kimki ondin yaxshi yo’q,
ko’z tutma ondin yaxshilig’. Bu zamonni naf’i qilsam ayb
qilma, ey rafiq,
Ko’rmadim hargiz, netayin,
bu zamondin yaxshilig’. Dilrabolardin yomonliq keldi
mahzun ko’ngluma,
Kelmadi jonimg’a hech
oromi jondin yaxshilig’. Ey ko’ngul, chun yaxshidin
ko’rdung yomonlig’ asru
ko’p,
Emdi ko’z tutmoq ne ya’ni
har yomondin yaxshilig’. Bori elga yaxhshilig’ qilg’ilki,
mundin yaxshi yo’q
Kim, degaylar dahr aro qoldi
falondin yaxshilig’. Yaxshilig’ ahli jahonda
istama Bobur kibi,
Kim ko’rubtur, ey ko’ngul,
ahli jahondin yaxshilig’. Ne vafo umrumda ul jonu
jahondin ko’rgamen,
Kim vafo jondin
ko’rubdurkim, men ondin
ko’rgamen. Ko’z yo’lidin ul sari husnun
nazar aylar edim,
Qon yoshim ul yo’lni tutti,
emdi qondin ko’rgamen. Yorab, ul kun shum toli’din
manga bo’lg’aymukim
Jonima orom ul oromi
jondin ko’rgamen. Ko’z ko’rar, lekin solur meni
balog’a bu ko’ngul,
Bu baloni necha chashmi
xunfishondin ko’rgamen. Bartaraf qilg’il vafo istarni
eldin, Boburo,
Ul g’alatdurkim, vafo ahli
jahondin ko’rgamen. Sendek menga bir yori
jafokor topilmas,
Mendek senga bir zori
vafodor topilmas. Bu shaklu shamoyil bila xud
huru pariy sen
Kim, jinsi bashar ichra bu
miqdor topilmas. Ag’yor ko’z ollidaku ul yor
ayon yo’q,
G’amxore ko’ngul ichrayu
g’amxor topilmas. Ey gul, meni zor etmaki,
husnung chamanida
Ko’zni yumub ochquncha bu
gulzor topilmas. Bobur, seni chun yor dedi,
yorlig’ etgil,
Olamda kishiga yo’q esa yor
topilmas. Charxning men ko'rmagan
jabru jafosi qoldimu?!
Xasta ko'nglim chekmagan
dardu balosi qoldimu?! Meni xor etti-yu qildi
muddaini parvarish,
Dahri dunparvarning o'zga
muddaosi qoldimu?! Meni o'lturdu jafoi javr birla
ul quyosh,
Emdi turguzmak uchun
mehru vafosi qoldimu?! Oshiq o'lg'och ko'rdim
o'limni o'zimga, ey rafiq,
O'zga ko'nglimning bu
olamda harosi qoldimu?! Ey ko'ngul, gar Bobur ul
olamni istar, qilma ayb,
Tengri uchun de bu olamning
safosi qoldimu?! G’urbatu hijrong’a qoldim,
oh ul jon ilgidin,
Jong’a yettim emdi g’urbat
birla hijron ilgidin. Ko’rsatur gah tiyg’u gah o’q
holatimni bilmayin,
Ne balolar ko’radurman yori
nodon ilgidin. El fig’onimdin bajonu men
bu jondin, ey ajal,
Qil xalos elniyu meni jonu
afg’on ilgidin. Bobur, ul oy hajrida ishing
base dushvor edi,
Shukrkim, qutqardi o’lum
seni oson ilgidin. Yor yuzumni ko’rub dardu
g’amim bilsa kerak,
Yuz ko’rub dardu g’amim
chorasini qilsa kerak. Ey sabo, jonu ko’ngulni
o’zining chun qildi,
Ko’ngli birla degasen joni
uchun kelsa kerak. Vaslini ne qilayin g’ayrdin
ayrilmadi hech,
Yor vasli menga, u ag’yordin
ayrilsa kerak. Vaslining qadrini chun
bilmadi bu telba ko’ngul,
Hajrining tiyg’i aning
yuragini tilsa kerak. Shukr Boburni bilurmen
degan ermish ul oy,
Lojaram bandalarin shohlari
bilsa kerak.
|
