9 апрел – Соҳибқирон Амир Темур таваллуд топган кун ЖАҲОНГИР ҚАЛБИНИ ЗАБТ ЭТГАН МАЛАК Буюк Соҳибқирон Амир дунё давлатчилиги тарихида ўз ўрнига эга бўлган саркардалар сафидан жой олган. Бу улуғ зотнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида узоқ гапириш мумкин. Биргина ул зотнинг Сароймулкхонимга бўлган чексиз муҳаббати асрлар давомида афсоналарга йўғрилиб кетган. Қизил кўйлак, оқ рўмолда эди Таниқли шоир, таржимон ва олим Абдулла Шернинг "Асрларнинг асраганлари” китобида келтирилган бу икки сиймонинг илк учрашуви ҳақида қуйидаги жумлаларни ўқиймиз: "Бу гўзал аёл, Чиғатой улусига мансуб Қозонхоннинг қизи эди. Қозонхон қатл қилинганида Сароймулкхоним беш яшар қизча бўлган. 1355 йили, Сароймулкхоним 14 ёшлигида унга Амир Ҳусайн уйланади. 1370 йилда Амир Темурга бир неча бор хиёнат қилган Амир Ҳусайн қатл этилгач, Сароймулкхонимни Соҳибқирон ўз никоҳига олади... Бунга қадар Амир Темур Сароймулкхоним билан кўришган эди. Уни илк бора бундан тўрт йил аввал Тошкентда кўрганди. Соҳибқирон Амир Ҳусайн билан мўғулларни қувиб бориб, жароҳатланади ва Амир Ҳусайн ҳузурида, Тошкентда уч ой қолиб даволанади. Тузалгач, Амир Ҳусайн билан хўшлашиб, унинг кузатувида дарвозадан чиқаётган Амир Темур тахтиравонда келаётган Сароймулкхонимга кўзи тушади. Сароймулкхоним қизил ҳарир кўйлакда оқ рўмол ўраган эди. Унинг ниҳоятда майин, момиқ оқ юзи қимматбаҳо оқ рўмол билан ранг талашарди. Ўшанда Амир Темур билан Сароймулкхонимнинг кўзлари беихтиёр тўқнашади. Темурбек бир ҳаприқиб тушади-ю, лекин одобга бўйсунган ҳолда кўзини пастга олади. Ундан кейин Сароймулкхоним ерга қарайди. Темурбек билан Сароймулкхоним муҳаббати ана шундай сўзсиз тарзда бошланади”. Соҳибқирон Амир Темур ва Сароймулк хонимни ўз никоҳига олгач "кўрагон” унвонига мушарраф бўлади. Кўрагон ибораси мўғулча сўз бўлиб, "куёв” деган маънони ифодалайди. . Амир Темур маликани ўз никоҳига олгунга қадар унинг ҳарамида бошқа хотинлари ҳам бўлган. Лекин хон авлодига мансуб Сароймулкхоним ҳарамидаги барча маликалардан фарқли равишда "катта хоним”, яъни "Бибихоним” унвонига сазовор бўлади. Зотан, тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, Сароймулк хоним нозик дид ва фаросати билан ўзгалардан ажралиб турадиган ҳусн-латофат бобида ҳам беназир аёллардан эди. Шунингдек, у мамлакатнинг сиёсий-ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётидан яхшигина хабардор бўлган. "Сиёсатингиз ҳам тугадими?” Тарихий манбалар берган маълумотларга кўра, ўта зийрак, тадбиркор Сароймулк хоним салтанатни бошқаришда вужудга келган айрим муаммоларни ҳал қилишда ҳам фаол иштирок этган. Амир Темур Сароймулк хонимнинг оқилона маслаҳатларига доимо эҳтиёж сезиб турган. Нақл қилишларича, Исфахоннинг қамали кўпга чўзилиб, қўшинни озуқа билан таъминлашга маблағ етишмай қолади. Ниҳоят Амир Темур Сароймулк хонимга мактуб жўнатади. "Қўшиннинг захираси тугади, хазинадан зар юборинг”, дейилганди. Сароймулк хоним мактуб мазмунидан огоҳ бўлгач, мактубнинг орқа томонига: "Улуғ амир, зарингиз тугаган бўлса, сиёсатингиз ҳам тугадиму?” деб ёзади ва уни чопарга тутқазади. Сароймулк хонимнинг сўзидан қаттиқ мутаассир бўлган шоҳ ниҳоят бир қарорга келади: лашкаргоҳда сўйилган ҳайвонлар суякларини йиғдириб, унга пўлат муҳр бостиради. Буни эса муваққат пул ўрнида муомалага киритишга фармон беради. Натижада шаҳар ва қишлоқлардан суяк пулга қўшин учун озиқ-овқат сотиб олинади. Тез кунларда Исфахон шаҳрини эгаллагач, суяк пуллар зар билан алмаштирилади. Фарзанд кўрмаган бироқ... Нақл қилишларича, Сароймулк хоним ўз жамғармаси ҳисобидан савоб учун бир мадраса бино қилдиришга Амир Темурдан ижозат сўрайди. Ҳукмдордан рухсат бўлгач, отаси Қозонхон томонидан совға қилинган бир жуфт олмос балдоғини сотувга қўйиб, бу маблағни мадраса қурилишига сарфлайди. Сароймулк хоним қурдирган мадраса XIV аср охири ва XV бошларида Самарқанддаги мадрасалар орасида улкан ва маҳобатлилиги билан ажралиб турган. Мадрасага замонасининг етук мударрислари тайинланиб, улар толиби илмларга диний ва дунёвий илмлардан дарс беришган. Малика эса мадрасада ўқийдиганларнинг аҳволидан тез-тез хабар олиб, уларга ҳомийлик қилиб турган. Соҳибқирон Сароймулк хонимдан фарзанд кўрмаган. Аммо Соҳибқирон ўз ўғли Шоҳрух Мирзони, суюкли набиралари Муҳаммад Султон Мирзо, Халил Султон Мирзо, Улуғбек Мирзо ва бошқа шаҳзодаларнинг тарбиясини бевосита малика ихтиёрига топширган эди. Бундан шуни англаш мумкинки, Амир Темур Сароймулк хонимни жуда ҳурмат қилган ва ардоқлаган. Асрлар ўтса-да, унинг Соҳибқиронга бўлган чексиз садоқати, саркарданинг ҳам вафодор аёлига нисбатан муҳаббати тиллардан тушмай келаётир. Иззат АҲМЕДОВ
