Qadimda elektr chiroqlaridan foydalanishganmi? XXI asr ko‘plab kutilmagan voqealar, qator yangi kashfiyotlarga boy bo‘lishi bilan birgalikda bir haqiqatni yana bir marotaba tasdiqladi. U ham bo‘lsa, zamonaviy ilm- fan yutuqlari aslida insoniyat qachonlardir ega bo‘lgan qadimiy va deyarli unutilgan bilimlarining qaysidir jihatdan takomillashgan aksi ekanligidir. Mazkur fikrga darhol e’tiroz bildirishdan avval biroz shoshilmang. Ehtimol, quyida misol tariqasida keltiriladigan o‘tmish zamon ilmiy muvaffaqiyat namunalari ishonchli dalil bo‘lib ko‘rinar. ILK BATAREYKALAR «Sayentifik riserches» (SR) ilmiy nashrida keltirishicha, 1938 yili hozirgi Eron davlati hududida asrlar oldin barpo etilgan Salavkiya antik shahrida olib borilayotgan qazilma ishlarida arxeologlar bir qancha kichik sopol ko‘zalar topishgan. Ularga temir o‘zakli mis tsilindrlar joylashtirilgandi. Bu idishlarni kavsharlash uchun zamonaviy elektrotexnikada qancha bo‘lsa, shuncha miqdordagi qo‘rg‘oshin va qalay eritmasi qo‘llanilgan ekan. Shunda olimlar kutilmagan taxminni o‘rtaga tashladilar: ehtimol, bu galvanik yoki elektrolit (elektroliz yo‘li bilan olinadigan) elementlar qoldiqlaridir. Keyin mazkur qadimiy buyumlarning nusxalari tayyorlanib, ularga elektrolit — mis kuporosi quyiladi. Natijada idishlarning qisqichlarida 6 voltga teng kuchlanish hosil bo‘ldi. Shumerliklar 2 ming yil ilgari mazkur turdagi tok manbalaridan qay maqsadda foydalanganliklarini haligacha arxeologlar aniqlay olmadilar. Topilmalar bilan yaqindan tanishgan fizik olimlar o‘z navbatida ular elektr energiyasi manbalari bo‘lgan bo‘lsa, unda elektr toki yordamida ishlaydigan qurilma va asboblar ham yaratilgan bo‘lishi kerak, degan fikrni ilgari surishdi. DEHLI USTUNI Hindiston poytaxtining chekkaroq hududida balandligi taxminan 7 metr va asosdagi diametri 40 santimetrga teng qadimiy ustun bor. Mahalliy aholi bu ustun insonning har bir niyatini ijobat etishi mumkinligiga qattiq ishonadi. Buning uchun bir daqiqa davomida unga bel qism bilan suyanib turishning o‘zi kifoya. Ammo olimlarni uning g‘ayritabiiy xususiyatlari emas, balki mazkur yodgorlik qanday materialdan ishlangani ko‘proq qiziqtiradi. Negaki, ustun 1600 yil oldin sof temirdan barpo etilgan bo‘lib, shu davr mobaynida korroziyaga aslo uchramagan, soddaroq qilib aytganda na zanglagan, na chirigan. Kimyogarlarning fikricha, korroziya kuzatilmasligi hodisasi Dehli hududidagi o‘ziga xos iqlim sharoitlari bilan izohlanadi. Gap shundaki, bu yerda metalning ustida yupqa o‘ziga xos qatlam hosil bo‘lib, u temirni zanglashdan saqlaydi. Lekin, shu o‘rinda bir savol yuzaga keladi: nega unda Hindiston poytaxtidagi temirdan yasalgan qolgan barcha buyumlar juda tez sur’atlarda zanglab ketadi? ARXIMEDNING «O‘LIM KELTIRUVCHI NUR»I O‘tmish afsonalarining birida mashhur astronom, matematik va texnik olim Arximedning tilga olingan «ajal keltiruvchi nur»i hozirgacha tadqiqotchilarga tinchlik bermayapti. Ma’lum bo‘lishicha, mazkur nur yordamida olim ona shahriga xavf tug‘dirgan butun bir dengiz flotini yo‘q qilib tashlashga erishgan. Rivoyatga ko‘ra, miloddan avvalgi 212 yili Sirakuza shahri qurshovga olinib, quruqlikda rimlik legionerlar, dengizdan esa galeralar (ko‘p eshkakli kemalar) tomonidan qamal qilinadi. Ayni paytda Sirakuzadagi palaxmonlar (xarsanglar otishga mo‘ljallangan qadimiy qurol turi) ham o‘sha davr texnikasi mo‘’jizalaridan biri hisoblansa- da, kemalarga qarshi kurashda bas kelishi amrimahol edi. Shunda Arximed quyosh nurlari va shahar qal’asi devoriga o‘rnatilgan qandaydir buyum yordamida dushmanning flotini yoqib yuborib, yakson qilishga muvaffaq bo‘ladi. Bu voqeadan keyin Rim konsuli Martsell geometriya ilmi olimi, ya’ni Arximedga qarshi mazkur urushni to‘xtatish haqida farmon beradi. Bu haqda ko‘plab tarix kitoblarida ham o‘qish mumkin. Arximed, tarixiy afsonada bayon qilinishicha, qal’a devorlarida Sirakuzaning barcha ayollarini yig‘adi, qizig‘i, ularning barchasi yaltirab tarashlangan bronza qalqonlar bilan kelishadi. Olimning buyrug‘iga binoan ular galma-gal qalqonlarga tushayotgan quyosh nurlarini dushman kemalariga yo‘naltiradilar, natijada biroz muddatdan so‘ng flot yona boshlaydi. Qadimgi Yunoniston matematigining afsonaviy sa’y-harakatlarini bir necha yil avval Massachusets texnologik universiteti tadqiqotchilari San-Frantsisko ko‘rfazi atrofida takrorlashga urinib ko‘rishgan. Universitet veb-saytida yozilishicha, ko‘rfaz chetlariga bronza va shishadan yasalgan, umumiy maydoni 300 kvadrat metrga teng nur qaytargichlar o‘rnatiladi. Ulardan 45 metr masofa uzoqlikda joylashgan eski baliqchilar qayig‘i esa hech ham yonmasdi. Shunda massachusetslik professorlarning Arizona universitetidagi hamkasbi Bill Dyukenen oynalarning o‘zgacha konstruktsiyasidan foydalanishni taklif etadi. Mutaxassislar oynalarni aylana bo‘ylab joylashtirib, parabola shaklidagi ulkan nur qaytargichni hosil qilishadi. Markazga esa «x» shaklidagi oynak o‘rnatiladi va undan tushadigan nur asosiy nishonga aylanadi. Oxir-oqibat qaytargichlardan taxminan 23 metr uzoqlikdagi masofada bo‘lgan qayiqda olov paydo bo‘ladi. Demak, «Arximedning o‘lim keltiruvchi nuri» haqiqatda ham mavjud ekan! FIR’AVNLAR CHIROG‘I Piramidalar, Misr ehromlarini o‘rganayotgan olimlar vaqt o‘tgani sari yanada ko‘proq yangidan-yangi kashfiyotlar qilishmoqda. Mana, masalan, bir necha vaqt oldin Tutanxamonning dafn etish bo‘lmasini topgan arxeologlarni nafaqat u yerdagi inson qo‘li tegmagan zeb-ziynatlar, balki sag‘anani bezab turgan devordagi ajoyib rasmlar (freskalar) hayratga soldi. Biroq ushbu yorqin yozuvlarda odatda chiroqlardan qoladigan qurum yoki tutun izining mutlaqo yo‘qligi tadqiqotchilar oldiga mantiqiy savolni tashladi: qadim ustalar o‘zlarining ish joyini nima bilan yoritgan ekanki, natijada ulardan hech qanday iz qolmagan? Mazkur hodisadan so‘ng tarixiy manbalarni yanada sinchkovlik bilan o‘rganishni boshlagan mutaxassislar qiziq faktlarga duch kela boshladilar. Aniqlanishicha, uzoq o‘tmishda misrliklar elektr toki yordamida yoritish moslamalarini yaratgan bo‘lishlari mumkin ekan. Bu haqda miloddan avvalgi 450—354 yillarda yashagan avliyo Avgustin guvohlik beradi. U o‘z asarlarida Izida ibodatxonasida «shamol ham, suv ham o‘chira olmaydigan» g‘ayrioddiy chiroqni tilga oladi. Moziyning yana bir faylasuflaridan biri Plutarx ham Amon Ra xudosi butxonasining kirish yo‘lida yonib turgan chiroq haqida fikr yuritadi. Uning so‘zlariga qaraganda, «Ibodatxona ruhoniylari bu chiroq bir necha yuz yillar davomida o‘chmay yonib kelayotganini aytishgan». To‘g‘ri, yuqoridagilarning barchasi qo‘lyozma manbalar, xolos. Aslida piramida quruvchilari chindan ham elektr toki bilan ishlaganliklariga moddiy dalillar ham bormikan? Dendera shahrida (u Nil daryosining sharqiy sohilida joylashgan) Xator ma’budasi ibodatxonasining devorlaridan birida noodatiy barel’ef (tekis yuzaga ishlangan bo‘rtma naqsh) topilgan. Unda odamlar va ularning yonida hozirgi cho‘g‘lanma chiroqlarga o‘xshash ulkan kolbalar aniq aks etgan. «Chiroqlar»ning ichki qismida «to‘lqinsimon ilonlar» tasviri ko‘rinadi. Balki, bu cho‘g‘lanma simlarining ramziy tasvirlaridir? — deydi tadqiqotchilardan biri. Ilonlarning o‘tkir dumlari shaffof kolbaning ingichka qismiga kiritiladi. Bir qarashda bu bizga odatiy bo‘lib qolgan chiroq o‘rnatiladigan moslama (patron)ga o‘xshaydi. Naqshda, shuningdek, bu uskunani elektr toki taqsimlanadigan asbobga o‘xshash moslama bilan bog‘laydigan o‘ziga xos sim ham tasvirlangan. Elektrotexnika sohasining eng yetakchi mutaxassislaridan biri V. Xarn Jed ustunlari nomini olgan bu qurilmalarda joylashgan «ilonli shaffof kolbalar» hozirda keng qo‘llaniladigan yuqori darajadagi kuchlanish izolyatorlariga o‘xshaydi degan fikrda. Agar uning gapi haqiqatga yaqin deb qabul qilinsa, bu «ilonlar» spiralsimon gaz chirog‘ini aks ettirayotganligidan dalolat berardi. Olim o‘z qarashini isbotlashga qat’iy kirishdi va yoy shaklida nur taratib turadigan chiroq uchun generatorning amaldagi modelini yaratishning uddasidan chiqdi. MURAKKAB JARROHLIK OPERASIYALARI… ASRLAR OLDIN?! Ko‘p yillar mobaynida Misr mo‘miyolarini o‘rganish davomida aql bovar qilmas kashfiyot qilindi: 4000 yil ilgari misrlik jarrohlar zamonaviy shifokorlardan-da mahoratli va tajribali bo‘lishgani taxmin qilinmoqda. Har holda doktor Habib Al-Hofiz shunday nuqtai nazarning muallifi sifatida ilm ahliga o‘zini tanitdi. Uning izlanishlari natijasi o‘laroq, yurakni shuntlash (bunda venaning bir qismi aortaga ulab qo‘yiladi, natijada qon aylanishi yurakning zararlangan qismini chetlab o‘tadi), yuzning plastik operatsiyalari kabi jarrohlik operatsiyalari amalga oshirilganiga ishonch hosil qilingan. Bu uzoq o‘tmish shifokorlari texnika taraqqiyoti yuksak deb tan olinayotgan bugungi kunda ham insoniyat amalga oshira olmaydigan davolash tadbirlari va ishlari, yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, murakkab jarrohlik operatsiyalarini ham amalga oshirgan degani. — Qadimda shifokorlar hozirgi olimlarga nisbatan inson organizmi haqida ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lishgan, degan fikrdaman, — deya ta’kidlaydi doktor Al-Hofiz. Uning miloddan oldingi 2700— 1250 yillarga aloqador deya taxmin qilinayotgan 231ta qadimiy mo‘miyolar ustida olib borgan ikki yillik tadqiqotlari natijasi arxeologlar va tarixchilar olamida haqiqiy shov-shuv bo‘ldi. Gap shundaki, izlanishlardan mo‘miyolardan birida transplantatsiya operatsiyasi o‘tkazilganligi ma’lum bo‘ldi. Bu o‘z navbatida o‘tmish shifokorlari organizmning immunologik hujayralari o‘zga tana to‘qimasini qabul qilmasligining qanday qilib oldini olishni juda yaxshi bilgan degani. Eng hayratlanarlisi, hozircha o‘ta mukammal deb tan olingan asboblar yordamida ham zamonaviy meditsina bu kabi operatsiyalarni o‘tkazishga qodir emas. Doktor Al- Hofizning fikricha, miloddan avvalgi 1900 yillardagi Qadimiy Misr tibbiyot texnologiyasi juda yuksak darajada bo‘lgan. Yuqorida sanab o‘tilgan davolash usullari va xizmatlari fir’avnlaru badavlat misrliklarga keyingi asrlarda ham ko‘rsatilardi. Lekin Misr Buyuk Iskandar tomonidan zabt etilganidan so‘ng ular unut bo‘lgan. Garchi bizgacha misrliklarning tibbiyot sohasida qo‘lga kiritgan yutuqlari borasida birorta yozma ma’lumotlar saqlanib qolmagan bo‘lsa-da, Misr shifokorlari ko‘plab davrlar davomida tabobat ilmining yetakchi darg‘alari ekanligiga mo‘miyolar xolis guvohlik berib kelmoqda.
